پژمان فتحی

آب شیرین و کیفیت خوب آن دارای نقش اساسی در زندگی بشر، حمایت از محیط زیست، بقا و تعالی جوامع انسانی و اقتصاد می­باشد. یکی از بهترین روش‌های ارزیابی کیفیت آب، استفاده از شاخص­های ارزیابی زیستی سریع، براساس مقادیر تحمل یا حساسیت به اختلال­های ناشی از فعالیت­های انسانی است. رودخانه‌ها و نهرهای ایران همانند بسیاری دیگر از رودخانه­های جهان با مشکلات فزاینده ناشی از آلودگی­ روبه­رو هستند و تا کنون مطالعه‌ای در ارتباط با تعریف یک شاخص زیستی بومی در ایران صورت نگرفته است. از آنجایی­که مقادیر تحمل و شاخص‌های ارزیابی مختص یک منطقه جغرافیایی بوده و استفاده از آن‌ها در مناطقی با ویژگی­های بوم‌شناختی متفاوت منطقی و قابل پذیرش نمی­باشد،  بنابراین بومی‌سازی یک شاخص زیستی برای آب‌های جاری ایران امری ضروری به نظر می‌رسد. در این تحقیق، یک شاخص بومی و سازگار با شرایط اکولوژیک یکی از مهم‌ترین حوضه‌های آبی ایران (حوضه کارون بزرگ) تعریف و کارآیی آن مورد ارزیابی قرار گرفت. این حوضه یکی از بزرگ‌ترین منابع آب شیرین ایران با حدود 56 رودخانه، اقلیم‌های متنوع و زیستگاه‌های مختلف، از بالادست تا پایین­دست می‌باشد. نمونه‌برداری در 54 ایستگاه از رودخانه­های این حوضه (با حداقل طول 200 متر، شامل 10 پروفیل عرضی و مزوزیستگاه­های مختلف) در چهار فصل (پاییز، زمستان، بهار و تابستان)، از آبان ماه سال­ 1397 تا آذر ماه سال 1398، انجام گرفت. نمونه‌برداری از درشت­بی‌مهرگان کف­زی با استفاده از سوربر و دی‌نت انجام و در آزمایشگاه تا سطح خانواده شناسایی شدند. نمونه­های آب در سه تکرار برداشت و در آزمایشگاه، 22 پارامتر­ فیزیکی-شیمیایی اندازه­گیری شد. پارامترهای هیدرو-مورفولوژی، زیستگاهی و توصیفی در محل نمونه‌برداری اندازه­گیری و ثبت شد. در این مطالعه 101 خانواده از درشت­بی‌مهرگان کف­زی، متعلق به هشت رده و 21 راسته شناسایی شد. شیب استرس‌زا و شرایط حداقل آسیب­دیده، با استفاده از 11 پارامتر فیزیکی-شیمیایی آب و شش پارامتر فیزیکی زیستگاه با استفاده از آنالیز مؤلفه­های اصلی (PCA) تعیین شد.گروه­های حداقل، متوسط و حداکثر آسیب­دیده به ترتیب شامل 14، 26 و 14 ایستگاه بودند. تأیید و اعتبارسنجی شیب استرس‌زا و ایستگاه‌های مرجع با استفاده از بررسی روند تغییرات شاخص‌ کیفیت آب، شاخص فیزیکی زیستگاه، ساختار جوامع، شاخص‌های زیستی، آزمون‌های همبستگی و آزمون NMDS انجام شد. مقادیر تحمل برای 95 خانواده از درشت­بی‌مهرگان کف­زی بر اساس شیب استرس­زا و با استفاده از روش میانگین وزنی تعیین شد. به‌منظور تعریف شاخص زیستی بومی با نام شاخص تحمل درشت­بی­مهرگان کف­زی کارون (KMTI)، روابط ریاضی مختلف بررسی و بهترین رابطه بر اساس کارآیی تمایز آن در فصول مختلف انتخاب شد. میانگین کارآیی تمایز شاخص KMTI در چهار فصل 3/84 و در بهترین فصل، 90 درصد بود. جدول طبقه­بندی کیفی آب برای شاخص KMTI، با استفاده از صدک­های مختلف از امتیازهای شیب استرس‌زا تعیین و بهترین جدول طبقه­بندی بر اساس کارآیی تمایز آن‌ انتخاب شد. میانگین کارآیی تمایز جدول طبقه­بندی پیشنهادی نیز در چهار فصل 9/86 درصد بود. شاخص زیستی KMTI یک روش ارزیابی سریع کیفیت آب است که تنها نیازمند شناسایی درشت­بی­مهرگان کف­زی در سطح خانواده است. نتایج این مطالعه و شاخص KMTI، جایگزین بسیار خوبی برای شاخص‌های غیربومی و همچنین ابزار مناسبی برای ارزیابی کیفیت آب در ایران و انتقال اطلاعات واضح و مختصر به مدیران محیط­زیست می‌باشد. این مطالعه می‌تواند به­عنوان پایه و اساس مناسبی نه تنها برای آب‌های داخلی کشور ایران، بلکه برای سایر کشورهای واقع در همسایگی ایران باشرایط اقلیمی مشابه  (به ویژه کشورهای جنوب غرب آسیا)، مد نظر قرار گیرد.