چکیده:

آبزی پروری از جمله فعالیت های تولیدی است که امروزه با افزایش تقاضای جهانی برای تولیدات آبزی پروری مورد توجه سرمایه گزاران قرار گرفته است، اگرچه توسعه کنترل نشده آن مانند هر فعالیت تولیدی بر محیط زیست تأثیر خواهد داشت. گسترش آبزی پروری و لزوم توسعه همگان آن با معیارهای زیست محیطی نیاز به مطالعه آثار نامطلوب احتمالی آبزی پروری را آشکار میسازد. بررسی ویژگی های کمی و کیفی منابع آبی دریافت کننده پساب از ارکان توسعه پایدار و اعمال مدیریت صحیح در زمینه شیلات است. رودخانه زاینده رود نیز از منابع آبی دریافت کنده پساب چندین کارگاه پرورش ماهی میباشد، برای ارزیابی اثر اکولوژیکی ناشی از پساب مزارع پرورش ماهی روی جوامع زیستی و کیفیت آب رودخانه زاینده رود سه مزرعه مستقر در حاشیه رودخانه زاینده رود در محل دیمه، حجت آباد و نکوآباد تکاب به ترتیب با ظرفیت تولید 250، 25و 70 تن انتخاب گردید. برای آنالیزهای فیزیکوشیمیایی و بررسی وضعیت کفزیان، نمونه برداری از آب و ماکروینتوزهای رودخانه زاینده رود در سه نوبت پاییز، زمستان و بهار انجام گرفت.ایستگاههای نمونه برداری در محل ورودی و خروجی مزارع و چند ایستگاه در رودخانه شامل بالادست مزرعه، 50-100 متر پایین دست ویک کیلومتر پایین دست ورود پساب به رودخانه انتخاب شدند. نمونه های آب برای تعیین پارامترهای دما، اکسیژن محلول، PH، COD، BOD، TSS، TDS، آمونیوم، نیترات و فسفات آنالیز شدند. شاخص های زیستی محاسبه شده برای جوامع ماکروبنتوز شامل غنای تاکسونی، غنایEPT، فراوانیEPT، تراکم، فراوانی تاکسون های مقاوم به آلودگی و شاخص های تنوع سیمپسون و شانون بودند.همچنین برای ارزیابی اثر پساب مزارع بر کیفیت آب، شاخص کیفی آب(NSFWQI) نیز محاسبه گردید.نتایج نشان داد که در بیشتر مواقع غلظت فاکتورهای اندازه گیری شده شامل CDO، BOD، TSS، TDS، آمونیوم، نیترات و فسفات در پساب مزارع پرورش ماهی نسبت به ورودی افزایش معنی داری(05/0>P) داشته است. غلظت اکسیژن محلول و PH پساب مزارع نیز در مقایسه با ورودی کاهش معنی داری(0/05>P) را نشان داد. کاهش شاخص کیفی آب نیز در محل خروجی پساب، بیانگر نامناسب بودن کیفیت آب در محل خروجی مزارع بود، هرچند در بیشتر مواردغلظت آلاینده ها در حد مجاز پساب برای ورود به آبهای سطحی قرار داشتند. به طور کلی مقادیر اندازه گیری شده در پساب خروجی کارگاه دیمه به ور معنی داری(0/05>P) بیشتر از پساب سایر مزارع بود.که نشان می داد با افزایش مقدار بیومس ماهیان، غلظت آلاینده ها نیز در پساب بیشتر میگردد. بین میزان تولید ماهی و فاکتورهای اندازه گیری شده شاملCOD، BOD₅، TSS، نیترات و فسفات تولید شده در پساب مزارع همبستگی مثبت و معنی دار(0/01>P) وجود داشت.نتایج همچنین نشان داد غنای تاکسونی، غنایEPT و فراوانیEPT در ایتگاههای خروجی مزارع نسبت به ورودی در حد معنی داری(0/05>P) کمتر بود. نتایج آنالیز های فیزیکو شیمیایی آب بیانگر تأثیر اندک پساب بر کیفیت آب رودخانه بود که به نظر می رسد به علت قدرت خود پالایی و ظرفیت رقیق سازی رودخانه باشد. هرچند تأثیر پساب بر خصوصیات فیزیکوشیمیایی آب رودخانه ناچیز بود، نتایج مطالعه حاضر نشان داد که جوامع بی مهرگان کفزی رودخانه تحت تأثیر پساب مزارع قرار دارد و در مواقعی که دبی آب رودخانه کمتر بود، تأثیر نامطلوب پساب بر جوامع کفزیان مشخص تر می گشت. کاهش تاکسون های حساس به آلودگی و افزایش فراوانی و تعداد تاکسون های مقاوم به آلودگی مانند تاکسون های شیرونومیده و اولیگوکت در محل پساب مزارع نسبت به ورودی نیز نتایج آنالیزهای فیزیکوشیمیایی آب را تأیید نمود. جوامع زیستی ایستگاههای 50 متر پایین دست نیز تحت تأثیر پساب مزارع قرار گرفته بود. داده های جمع آوری شده بیانگر این است که پساب مزارع پرورش ماهی قزل آلا تأثیر مشخصی بر جوامع ماکروبنتوز داشته است. و کیفیت آب در 50 متر پایین دست و به مقدار اندک در یک کیلومتری پایین دست مزارع کاهش یافته است. وضعیت کیفی آب و جوامع زیستی رودخانه در ایستگاه یک کیلومترپایین دست نسبت به ایستگاه 50 متر پایین دست بهبود یافت. ولیکن به نظر میرسد که در مورد مزارع با تولید بالا برای مشاهده بهبود کیفیت آب تحت تأثیر توان خودپالایی و رقیق سازی رودخانه، فاصله طولانی تری از محل خروجی استخر مورد نیاز باشد. با توجه به این که مقدار بیومس مزارع و ظرفیت رقیق سازی رودخانه از مؤثرترین عوامل در تعیین میزان آلایندگی یک مزرعه پرورش ماهی می باشد، بهتر استهنگام احداث مزارع به این فاکتورها توجه نمودو همگام با حفاظت از محیط زیست، آبزی پروری را توسعه داد.

لغات کلیدی: قزل آلای رنگین کمان، زاینده رود، پساب مزارع، آلودگی آب، ماکروبنتوز، شاخص های زیستی.